Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty – Ekstaza św. Marii Magdaleny
Wapień, relief o dużej plastyczności, powiązany z murem, polichromowany i złocony
przełom XIV i XV w.
ZABYTEK
Rzeźba jest jednym z kilku zachowanych w państwie zakonnym w Prusach przedstawień sceny zwanej Wniebowzięciem św. Marii Magdaleny, i jednym z kilku przedstawień tej świętej, zachowanych w średniowiecznym Toruniu. Ukazuje świętą jako pustelnicę, doznającą ekstazy eucharystycznej; jej ciało – w całości osłonięte szatą z włosów – jest unoszone wśród obłoków w mistycznym porwaniu (raptus) przez sześciu młodzieńczych aniołów. Święta, z oczami zwróconymi ku niebu i dłońmi złożonymi do modlitwy, jest tu modelem kontemplacji, ukazuje przeżycie komunii świętej jako zjednoczenia z Chrystusem. Idealny gest modlitewny i czytelny na twarzy wyraz uniesienia można traktować jako model imitatio pietatis (exemplum pobożnej modlitwy myślnej). Niezwykła szata z włosów przywodzi na myśl symbolikę pokutną (Marię identyfikowano z jawnogrzesznicą, która włosami otarła stopy Chrystusa po obmyciu ich łzami). Toruński relief to najstarsza rzeźbiarska realizacja tego tematu w Europie, unikatowa pod względem ujęcia, pełnego ekspresji i ruchu, a przy tym niezwykłego spokoju.
Rzeźba jest doskonałym przykładem stylu pięknego w czeskiej redakcji. Jej idealizm wyraża się w ujęciu twarzy świętej i aniołów, w klasycznych proporcjach jej figury, kształtowanej miękko przez opadające falami włosy, opracowane z wielkim pietyzmem jako dekoracyjne plastyczne pukle i kędziory. Ukazanie postaci jest przy tym także naturalistyczne: śmiało odsłania fizyczne, zmysłowe piękno św. Marii Magdaleny.
Obecność tak niezwykłego dzieła w toruńskiej farze staromiejskiej – z całą pewnością dowodząca sublimacji jej odbiorców – jest świadectwem kultu tej świętej w farze staromiejskiej. Z drugiej strony, dewocyjna funkcja rzeźby, wątki treściowe, naturalistyczne ujęcie pozwalają domyślać się w niej obrazu podbudowującego indywidualną pobożność. Obraz Marii Magdaleny jest metaforą pokuty, nawrócenia, religijnego uniesienia a zarazem teologii bliskiej łaski, akcentującej Boże miłosierdzie dla nawróconych grzeszników i pomoc, jaką święci orędownicy zapewniają im na drodze do zbawienia.
HISTORIA
Ani pierwotna oprawa reliefu, ani pierwotne miejsce jego eksponowania w średniowieczu, nie są poświadczone w źródłach. Sam ołtarz św. Marii Magdaleny, z którym zwyczajowo łączy się fundację rzeźby, jest wzmiankowany w 1416 r., miał być fundacją Jana Baratscha, ławnika staromiejskiego w l. 1392–1395 i rajcy w l. 1396–1422. W 1541 r. wzmiankowane jest beneficjum "sub titulo Mariae Magdaleneae cuius ius patronatus habet Senatus". Ołtarz znajdował się wówczas w pierwszym przęśle od wschodu po stronie południowej, obok ołtarzy Korony Cierniowej i św. Katarzyny. Tam też, przy ścianie wschodniej, rzeźbę opisał w 1667 r. kanonik J. Strzesz, zachwycając się jej klasą artystyczną, którą przyrównał do rzeźby starożytnej Grecji: „Altare S. Mariae Magdalenae effigies corporis totus hirta pilis ex prolixa ultra genua velata coma, a sex angelis in altum levatur. Opus ex integra rupe mira et inimitabili arte elaboratum, Lisyppi aut Myronis pertiam videtur superare, apographum naturae. Transportatum ex proxima capella sancto nunc Stanislao Costcae dicata”.
Z zapisu wynika, że relief / ołtarz [?] znajdował się wcześniej w kaplicy św. Stanisława Kostki, czyli w okresie nowożytnym (między 1541 a 1667) musiał dwukrotnie zmienić lokalizację. W 1740 r. rzeźbę przeniesiono po raz kolejny – została wmurowana w pierwszy od wschodu filar po stronie południowej i powiązana z nowym ołtarzem św. Marii Magdaleny, ufundowanym w 1739 r. przez sufragana chełmińskiego Macieja Aleksandra Sołtyka, i z nowo zamówionym retabulum, wykonanym przez Jana A. Langenhana.
M. J. Raczkowscy
*
Fot. J. Raczkowski, M. Jakubek-Raczkowska
__________________________________________________________________
Figura jest przedmiotem badań w realizowanym aktualnie projekcie naukowym (materiałoznawczym) Muzeum Zamkowego w Malborku:
Styl piękny w redakcji czeskiej w Prusach - rzeźba kamienna z lat 1380-1400.